Sinds de uitbraak van het coronavirus staat hygiëne meer dan ooit in de aandacht. Om de verspreiding van het virus zoveel mogelijk te voorkomen, is - naast afstand houden en ventileren - een goede handhygiëne extreem belangrijk. Ook nu de samenleving weer langzaam opengaat, blijft het goed wassen en drogen van de handen essentieel. In een tijd waar behoedzaamheid regeert, is het belangrijk beslissingen te nemen op basis van feiten, niet ingegeven door angst en emotie.
In het kort:
- De afgelopen 60 jaar zijn er honderden wetenschappelijke onderzoeken gedaan naar de hygiëne van handdrogers en papieren wegwerpdoekjes
- Wetenschappers van de Universiteit van Arizona analyseerden deze studies en concludeerden: er is geen enkel bewijs dat de ene droogmethode hygiënischer is dan de andere
- Dit is in lijn met eerdere conclusies van grote internationale gezondheidsorganisaties zoals WHO en CDC die aangeven dat er geen aantoonbaar verschil is tussen handdrogers en papieren doekjes
- Uit de onderzoeken die gedaan zijn onder representatieve omstandigheden (in opdracht van de papierindustrie of de handdrogerindustrie) blijkt dat elektrische jetdrogers net zo hygiënisch zijn als papier
- Alleen de studies die zijn uitgevoerd in extreme omstandigheden (met onrealistisch veel microben en zónder de handen te wassen of te spoelen), claimen dat elektrische handdrogers minder hygiënisch zouden kunnen zijn dan papieren doekjes
Sinds de jaren veertig zijn er honderden onderzoeken gedaan naar de hygiëne van verschillende handdroogoplossingen. In 2019 hebben wetenschappers van de Universiteit van Arizona 293 van deze studies verzameld en geëvalueerd. De 23 meest relevante onderzoeken zijn vervolgens vakkundig tegen het licht gehouden. Wat blijkt: een aantal van de studies laat zien dat elektrische handdrogers hygiënischer zijn dan papier; uit andere onderzoeken komt het tegenovergestelde naar voren en weer een derde groep laat geen verschil zien (Reynolds et al, 2020)1.
Meta-analyse laat geen verschil zien
Na hun grondige analyse concludeerden de Amerikaanse wetenschappers dat er geen bewijs is voor een verschil in hygiëne tussen de droogmethoden. De uitkomsten van de onderzoeken liepen uiteen en in veel gevallen ontbrak een consistente opzet of statistische analyse. Ook gaven de onderzoekers aan dat er in sommige publicaties aanbevelingen worden gedaan zonder voldoende bewijs. Zij stelt dat er geen enkel wetenschappelijk bewijs bestaat waaruit blijkt dat handdrogers een groter gezondheids- of infectierisico vormen. Deze conclusie is in lijn met de standpunten van de grote internationale gezondheidsorganisaties, de WHO en de CDC. Ook zij benadrukken dat het vooral belangrijk is de handen goed te drogen - hetzij met een handdroger, hetzij met papier.
 |
| Na het evalueren van 293 onderzoeken over handdrogen concludeerden wetenschappers van de University of Arizona dat er geen wetenschappelijk bewijs bestaat dat aantoont dat de ene droogmethode hygiënischer is dan de andere (Bron: Journal of Applied Microbiology) |
Besmettingsrisico via oppervlakken, handen en aerosolisatie
Om te bepalen hoe hygiënisch droogoplossingen zijn, maken we onderscheid tussen drie mogelijke manieren van besmetting: via oppervlakken in de toiletruimte, via microben (bijvoorbeeld virussen of bacteriën) op de handen en via de lucht. Besmetting via oppervlakken is bij normaal gebruik van de jethanddrogers uitgesloten. De meeste elektrische jetdrogers zijn namelijk geheel sensorgestuurd en touch-free. Er hoeft geen enkel oppervlak aangeraakt te worden om de handen te drogen – dit in tegenstelling tot gebruik van traditionele warmeluchtdrogers met een drukknop en sommige handdoekrollen en papierdispensers.
Besmetting via microben op de handen vormt ook geen extra risico. Onderzoek van prof. dr. Reinier Mutters, microbioloog aan de Duitse Universiteit van Marburg, liet in 2019 zien dat handen die worden gedroogd met een jetdroger zelfs minder levensvatbare bacteriën bevatten dan handen die met papier worden gedroogd (Mutters en Warnes, 2019) 2. Ook andere onderzoekers toonden aan dat bij normaal gebruik van jetdrogers minder microben op de handen achterblijven dan bij andere droogoplossingen (Suen et al, 2019)3.
Dan de laatste manier: via de lucht, ook wel aerosolisatie genoemd. De papierindustrie claimt dat jetdrogers microben zouden verspreiden die het risico op besmetting verhogen. Handdrogers hebben de schijn tegen, omdat er bewegende lucht wordt gebruikt voor het drogen van de handen. Echter, uit de meta-analyse van Reynolds blijkt dat er in veel publicaties geen verschil tussen de droogoplossingen wordt gemeten. Dat geldt voor studies die zijn uitgevoerd in opdracht van de papierindustrie, de handdrogerindustrie of op initiatief van de wetenschappers zelf. De enige onderzoeken waarin wel een verschil wordt waargenomen, zijn vaak direct terug te voeren op de papierindustrie.
Overzicht van representatieve onderzoeken naar microben in de lucht: geen verschil
In 2013 analyseerde Edyta Margas van onderzoeksinstituut Campden BRI het verschil in hygiëne tussen handdrogers en papieren doekjes (Margas et al, 2013)4. Dat deed zij in opdracht van SCA (nu Essity), een van ’s werelds grootste papieren-tissuefabrikanten. Het onderzoek vond plaats in een realistische testomgeving: deelnemers wasten of spoelden hun handen voordat ze deze droogden. De opdrachtgever dacht dat het onderzoek zou aantonen dat papier hygiënischer is dan elektrische handdrogers. Dat bleek niet het geval. Na afloop concludeerde Margas: “de toename van microbiële niveaus in de omgeving is niet significant.”
Ook de studie die in 2018 werd opgezet door het European Tissue Symposium (ETS), de lobbyorganisatie van de papieren-tissue industrie, liet geen significant verschil van het aantal microben in de lucht zien (Best et al, 2018)5. Dit real-live onderzoek werd uitgevoerd in Britse, Italiaanse en Franse ziekenhuizen om aan te tonen dat papieren doekjes beter zijn handdrogers. Twaalf weken lang werden er 120 metingen gedaan in de toiletruimtes van de ziekenhuizen; bacteriën werden gemeten in de lucht, in het stof en op verschillende oppervlakken. Een van de voornaamste observaties was dat in toiletruimtes met jetdrogers het aantal bacteriën in de lucht gemiddeld iets láger lag dan in toiletruimtes met papier. Dit zou verklaard kunnen worden doordat de jetdrogers in dit onderzoek HEPA-gefilterde lucht gebruiken. Het HEPA-filter zuivert deeltjes ter grootte van virussen en bacteriën uit de lucht. De metingen op de wasbak, in het stof en op de deur leidden niet tot een eenduidige conclusie: op sommige locaties scoorden handdrogers beter, op andere plaatsen de papieren doekjes.
 |
| Het onderzoek van de ETS in drie ziekenhuizen liet zien dat er bij het gebruik van jethandrogers juist gemiddeld mínder bacteriën in de lucht werden gemeten dan in toiletruimtes met papieren doekjes (Bron: Journal of Hospital Infection) |
Niet alleen de papierindustrie geeft opdracht tot wetenschappelijk onderzoek, ook handdrogerfabrikanten laten van zich horen. Zo voerde de Ierse Airmid Healthgroup in 2020 onderzoek uit naar aerosolisatie van handdrogers en papieren doekjes in opdracht van Dyson. Ook uit deze studie kwam naar voren dat er geen relevant verschil in aerosolisatie is tussen papieren doekjes en elektrische handdrogers.
Onderzoeken met besmette, ongewassen handen
Het European Tissue Symposium (ETS) laat met enige regelmaat onderzoek naar de hygiëne van handdroogmethodes doen. Die studies worden soms uitgevoerd in representatieve omstandigheden (zoals hierboven beschreven), maar vaker wordt er een onrealistische testopstelling gebruikt, waardoor de uitkomst feitelijk niets zegt over de praktijk.
Het eerste hygiëne-onderzoek van de ETS met betrekking tot jethanddrogers vond plaats vlak na de introductie van de Airblade handdrogers in 2007 (Redway and Fawder, 2008)6. Conclusie: jethanddrogers drogen gewassen handen even goed en snel als papier. Maar vervolgens werden de handen kunstmatig besmet met een vloeistof die een extreme hoeveelheid microben bevatte, waarna ze ongewassen in een handdroger gehouden werden. Op basis van deze artificiële opzet werd de suggestie gewekt dat handdrogers minder hygiënisch zouden zijn.
Na het onderzoek onder representatieve omstandigheden van Margas et al. uit 2013 waaruit geen verschil bleek, stuurde de ETS aan op een op een aantal nieuwe onderzoeken om een ander geluid te laten horen. Onderzoekers van de Universiteit van Leeds (Best et al, 2014)7 en de Universiteit van Westminster (Kimmitt and Redway, 2016)8 claimden dat handdrogers minder hygiënisch zijn, maar deden dat met een onrealistische opzet. Ze gebruikten handen die extreem vervuild waren met bacteriën en virussen, zonder ze te wassen of af te spoelen. Het meest recente voorbeeld stamt uit 2021. De ETS liet een onderzoek doen waar handen kustmatig werden ondergedompeld in een oplossing van 107 pfu/ml (10.000.000) virussen (Moura, 2021)9. Ook deze keer werden de handen gedroogd zonder ze te wassen of af te spoelen, waarna werd geclaimd dat papier hygiënischer is. Het is veelzeggend dat de papierindustrie continu terugvalt op kunstmatige onderzoeken onder extreme condities, nadat hun eigen onderzoeken onder representatieve omstandigheden laten zien dat er geen significant verschil is.
In Nederland wordt het onderzoek dat Vereniging Schoonmaak Research (VSR) in 2012 deed vaak aangehaald. In deze studie werden traditionele warme-luchthanddrogers vergeleken met jethanddrogers (Terpstra et al, 2012)10. Ook in dit onderzoek zijn de handen vervuild met een vloeistof die een extreem grote hoeveelheid microben bevatte (ongeveer 1.000.000.000 pfu per ml), waarna ze ongewassen in de handdroger zijn geplaatst. De jetdrogers worden in dit onderzoek niet vergeleken met papier. Wel wordt hun hygiëne in twijfel getrokken omdat er in deze geënsceneerde setting meer microben in de lucht worden gemeten dan bij warme-luchthanddrogers. De onderzoekers geven zelf echter ook aan dat de hoeveelheid microben in deze studie niet representatief is: ”Het aantal kiemen waarmee de handen in dit onderzoek zijn besmet moet als een worst case worden beschouwd. In de praktijk zal de besmetting van de handen in het algemeen lager tot veel lager zijn.” VSR concludeert dan ook: “na goed handen wassen lijkt blootstelling via de ademhaling, ongeacht het type handendroger, minimaal.”
Tijd voor onomstotelijk bewijs
Na het jarenlang financieren van hygiëne-onderzoeken, heeft de papierindustrie niet kunnen aantonen dat elektrische jetdrogers een reëel risico voor de volksgezondheid vormen. Onderzoeken die zij laten uitvoeren onder representatieve omstandigheden laten zien dat er geen verschil is (b.v. Margas et al 2013, Best et al 2018). Enkel de onderzoeken die in extreme, niet-realistische testopstellingen worden gedaan zaaien twijfel (b.v. Redway and Fawder, 2008; Best et al, 2014; Kimmitt and Redway, 2016, Moura et al, 2021).
Uit Reynolds’ meta-studie kwam verder nog naar voren dat niet-significante of zelfs tegenstrijdige onderzoeksresultaten het maken van eenduidig beleid tegenhouden. Terwijl deze tijd juist vraagt om onomstotelijk bewijs en heldere richtlijnen. Zéker op het gebied van (hand)hygiëne. Het zou dus goed zijn als er een echt representatief onderzoek uitgevoerd zou worden in opdracht van een onafhankelijke partij, zoals bijvoorbeeld de Rijksoverheid. Zodat we voor eens en altijd weten hoe het zit.
Bronnen:
[1] Reynolds KA, Sexton JD, Norman A and McClelland DJ. Comparison of electric hand dryers and paper towels for hand hygiene: a critical review of the literature. Journal of Applied Microbiology (2020)
[2] Mutters R, Warnes SL. The method used to dry washed hands affects the number and type of transient and residential bacteria remaining on the skin. Journal of Hospital Infection (2019)
[3] Suen LKP, Lung VYT, Boost MV, Au-Yeung CH, Siu GKH. Microbiological evaluation of different hand drying methods for removing bacteria from washed hands. Scientific Report: Nature (2019)
[4] Margas E, Maguire E, Berland CR, Welander F, Holah JT. Assessment of the environmental microbiological cross contamination following hand-drying with paper hand towels or an air blade dryer. Journal of Applied Microbiology (2013)
[5] Best E, Parnell P, Couturier J, et al. Environmental contamination by bacteria in hospital washrooms according to hand-drying method: a multicentre study. Journal of Hospital Infection (2018)
[6] Redway, K. and S. Fawdar, A comparative study of three different hand drying methods: paper towel, warm air dryer, jet air dryer. European Tissue Symposium (ETS) (2008)
[7] Best EL, Parnell P, Wilcox MH. Microbiological comparison of hand-drying methods: the potential for contamination of the environment, user, and bystander. Journal of Hospital Infection (2014)
[8] Kimmitt PT, Redway KF. Evaluation of the potential for virus dispersal during hand drying: a comparison of three methods. Journal of Applied Microbiology (2016)
[9] Moura IB, Ewin D, Wilcox MH. From the hospital toilet to the ward: A pilot study on microbe dispersal to multiple hospital surfaces following hand drying using a jet air dryer versus paper towels. Infection Control & Hospital Epidemiology (2021)
[10] Terpstra PMJ, Beumer RR, Duisterwinkel AE. Hygiëne handendrogers: Verspreiding van micro-organismen in de omgevingslucht door handen drogen met twee typen handendrogers. Vereniging Schoonmaak Research (2012)